Bộ trưưởng Tài nguyên Thiên nhiên và Tính bền vững Môi trường Malaysia Nik Nazmi từng thừa nhận công khai: "Nếu không có công nghệ đất hiếm của Trung Quốc, ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia đơn giản là không thể phát triển." Tuyên bố này cho thấy những thách thức thực tế mà ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia đang phải đối mặt. Chỉ riêng trong năm 2023, thị phần cung ứng đất hiếm toàn cầu của Malaysia cho các quốc gia ngoài Trung Quốc chiếm tỷ lệ đáng kể, song tất cả đều phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài. Khi ASEAN khám phá hợp tác khu vực về đất hiếm, liệu Malaysia có thực sự trở thành động lực tăng trưưởng mới cho ngành đất hiếm châu Á?
Sự giàu có và hạn chế về đất hiếm của Malaysia
Tiềm năng tài nguyên đất hiếm của Malaysia không nên bị đánh giá thấp. Theo số liệu thống kê chính thức, Malaysia sở hữu khoảng 16,2 triệu đến 18,18 triệu tấn tài nguyên đất hiếm, với giá trị kinh tế ước tính lên tới 175 tỷ USD, tương đương 12% GDP của đất nước. Cơ sở tài nguyên đáng kể này đặt Malaysia vào vị trí quan trọng trong bảng xếp hạng trữ lượng đất hiếm toàn cầu.
Tài nguyên đất hiếm của Malaysia không chỉ phong phú về số lượng mà còn tương đối toàn diện về chủng loại. Theo các phương tiện truyền thông nước ngoài, tất cả 17 nguyên tố đất hiếm đều được tìm thấy trong lòng đất ở Malaysia, mức độ đa dạng này tương đối hiếm trên toàn thế giới. Tài nguyên chủ yếu phân bố ở Pahang, Perak và các bang phía bắc Kedah, Kelantan và Terengganu.
Bất chấp sự dồi dào về tài nguyên, sản lượng khai thác đất hiếm của Malaysia vẫn còn tương đối hạn chế. Trong các năm 2023 và 2024, Malaysia lần lượt khai thác 310 tấn và 130 tấn đất hiếm, một con số tương phản rõ rệt với trữ lượng khổng lồ của nước này.
Chính phủ Malaysia đã nhận ra những hạn chế kinh tế của việc chỉ xuất khẩu quặng thô. Năm 2023, Malaysia công bố lệnh cấm toàn diện đối với việc xuất khẩu quặng đất hiếm thô, nhằm buộc các nhà đầu tư thiết lập các nhà máy chế biến và sản xuất đất hiếm trong nước, qua đó giữ lại nhiều giá trị hơn trong nước.
Cuộc chơi địa chính trị: Cơ hội của Malaysia trong bối cảnh cạnh tranh Trung-Mỹ
Cuộc cạnh tranh về khoáng sản chiến lược giữa Trung Quốc và Mỹ đã tạo ra cơ hội lịch sử cho Malaysia. Mỹ đang thúc đẩy mạnh mẽ việc "khử Trung Quốc" khỏi chuỗi cung ứng đất hiếm, trong khi Trung Quốc đang bảo vệ vị thế thống trị trong ngành công nghiệp đất hiếm. Trong bối cảnh đó, Malaysia đã trở thành mục tiêu cạnh tranh của cả hai bên. Những năm gần đây, Mỹ đã giảm hoặc miễn một số thuế quan đối với sản phẩm đất hiếm của Malaysia, đồng thời tích c cực vận động Malaysia tham gia vào chuỗi cung ứng đất hiếm "khử Trung Quốc" của mình. Áp lực bên ngoài như vậy đã đặt ra những thách thức phức tạp cho sự phát triển của ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia. Malaysia đã áp dụng chiến lược ngoại giao cân bằng. Thủ tướng Anwar Ibrahim nhiều lần bày tỏ phản đối việc chọn bên, nhấn mạnh rằng "việc cố gắng kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc sẽ chỉ làm trầm trọng thêm sự bất mãn của Trung Quốc." Chiến lược cân bằng này nhằm tối đa hóa lợi ích quốc gia của Malaysia. Về hợp tác cụ thể, Malaysia đã theo đuổi cách tiếp cận thu hút đa phương. Bên cạnh việc hợp tác với Tập đoàn Lynas của Australia để xây dựng nhà máy chế biến đất hiếm nhẹ lớn nhất ngoài Trung Quốc tại Pahang, Malaysia còn hợp tác với các công ty Trung Quốc để triển khai dự án mỏ thí điểm tại Perak, đồng thời tìm kiếm hợp tác sâu hơn với Trung Quốc trong suốt giai đoạn 2023-2025.
Xây dựng chuỗi công nghiệp: Hành trình gian nan từ mỏ đến nam châm
Chiến lược chuỗi công nghiệp đất hiếm hoàn chỉnh của Malaysia đối mặt với những thách thức nghiêm trọng. Ở khâu khai thác thượng nguồn, tính hợp pháp cùng tồn tại với khai thác trái phép. Hiện tại, khai thác khoáng sản hợp pháp ở Malaysia còn hạn chế, trong khi các hoạt động khai thác trái phép diễn ra thường xuyên ở các khu vực khác, với thông tin quản lý không minh bạch. Phân khúc chế biến trung nguồn sa lầy vào các tranh cãi về bức xạ. Nhà máy Lynas tại Malaysia, do công ty Australia Lynas vận hành, đã kích hoạt các cuộc biểu tình xã hội liên tục do các vấn đề liên quan đến xử lý chất thải phóng xạ, và việc gia hạn giấy phép hoạt động vào tháng 3/2026 đối mặt với áp lực công chúng đáng kể. Vấn đề này làm nổi bật những thiếu sót của Malaysia trong quản lý môi trường. Phân khúc sản xuất hạ nguồn bị chi phối bởi vốn nước ngoài. Các tập đoàn đa quốc gia từ Nhật Bản và Thụy Sĩ độc quyền sản xuất nam châm đất hiếm, với các doanh nghiệp địa phương Malaysia chiếm chưa đến 20% sự tham gia về công nghệ. Điều này cho thấy sự tham gia của Malaysia vào phân khúc giá trị gia tăng cao nhất của chuỗi công nghiệp rõ ràng là không đầy đủ.
Nút thắt công nghệ: Trở ngại lớn nhất đối với sự phát triển đất hiếm của Malaysia
Những thiếu sót về công nghệ là vấn đề cốt lõi hạn chế sự phát triển toàn chuỗi của ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia. Malaysia thiếu các công nghệ cốt lõi trong khai thác, chế biến đất hiếm và sản xuất nam châm, đồng thời năng lực thương mại hóa của nước này tụt hậu so với các đối thủ quốc tế. Trung Quốc, với tư cách là quốc gia duy nhất trên thế giới nắm vững công nghệ sản xuất trưưởng thành cho tất cả 17 nguyên tố đất hiếm, nắm giữ lợi thế dẫn đầu tuyệt đối trong công nghệ quy trình chiết tách và tách đất hiếm, cũng như công nghệ sản xuất kim loại đất hiếm và vật liệu hợp kim. Trung Quốc sở hữu 469.000 bằng sáng chế liên quan đến đất hiếm và chiếm hơn 60% sản lượng toàn cầu. Malaysia đã cố gắng hợp tác với các quốc gia khác để vượt qua các nút thắt công nghệ, nhưng kết quả cho đến nay chưa thỏa đáng, thua xa các tiêu chuẩn công nghiệp thông thường. Đối mặt với những thách thức công nghệ này, Malaysia đang tích cực tìm kiếm hợp tác quốc tế. "Quỹ Đổi mới Công nghệ Đất hiếm" do chính phủ Malaysia thành lập đã thu hút 23 doanh nghiệp đa quốc gia, bao gồm các gã khổng lồ trong ngành như Siemens của Đức và TDK của Nhật Bản.
Điểm mạnh và thách thức: Bức tranh kép của ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia
Malaysia sở hữu nhiều lợi thế trong việc phát triển ngành công nghiệp đất hiếm
Vị trí địa lý của nước này vượt trội, nằm ở trung tâm Đông Nam Á, vừa là trung tâm quan trọng cho vận tải biển Thái Bình Dương vừa là tuyến đường thương mại của Ấn Độ Dương, đồng thời kiểm soát eo biển Malacca - hải lộ quan trọng toàn cầu. Hệ thống hỗ trợ chính sách tương đối phát triển. Malaysia đã ký kết 15 hiệp định thương mại tự do, bao phủ 74,5% nền kinh tế toàn cầu. Đặc biệt, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) cho phép các sản phẩm chế biến đất hiếm của Malaysia được hưưởng chế độ miễn thuế tại các quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc và Australia. Môi trường kinh doanh tương đối thân thiện. Malaysia dẫn đầu các quốc gia Đông Nam Á về các chỉ số như tính minh bạch trong phê duyệt quyền khai thác mỏ và tạo thuận lợi cho thương mại xuyên biên giới. Quy trình đăng ký cho các doanh nghiệp chế biến đất hiếm đã được số hóa hoàn toàn, và các hạn chế về tỷ lệ sở hữu nước ngoài đã được dỡ bỏ hoàn toàn.
Ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình phát triển
Rủi ro địa chính trị là thách thức nổi bật nhất. Áp lực mà Mỹ gây ra đối với Malaysia không thể xem nhẹ. Nếu Malaysia lựa chọn hợp tác sâu hơn với Trung Quốc, nước này có thể đối mặt với rủi ro bị loại khỏi thị trường của Mỹ và các đồng minh. Áp lực tuân thủ Môi trường, Xã hội và Quản trị (ESG) là rất lớn. Tranh cãi về bức xạ xung quanh nhà máy Lynas của Australia chỉ là phần nổi của tảng băng chìm; đạt được khai thác xanh là vấn đề Malaysia phải giải quyết. Khoảng cách về nhân tài và công nghệ là đáng kể. Mặc dù chính phủ Malaysia đã triển khai chương trình "MyTalent", cấp thị thực làm việc lên đến 10 năm cho các chuyên gia nước ngoài trong lĩnh vực đất hiếm, nhưng vẫn thiếu hụt nhân tài kỹ thuật cao cấp.
Lộ trình tương lai: Hợp tác ASEAN và xuất khẩu công nghệ của Trung Quốc
Hợp tác khu vực đất hiếm ASEAN mang lại cơ hội mới cho Malaysia. Tuyên bố Tầm nhìn Phát triển Khoáng sản ASEAN, do Ủy ban Khoáng sản ASEAN ban hành, đã phác thảo tham vọng biến ASEAN trở thành điểm đến chính cho đầu tư khoáng sản. Hợp tác ASEAN giúp việc chia sẻ công nghệ và thúc đẩy các thực hành tốt nhất trở nên khả thi. Thông qua các nền tảng hợp tác khu vực, Malaysia có thể học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia thành viên khác, đồng thời đóng góp chuyên môn tích lũy được của chính mình trong chế biến đất hiếm. Đối với Trung Quốc, chiến lược đất hiếm của Malaysia vừa là cơ hội vừa là thách thức. Một mặt, hợp tác với Malaysia giúp Trung Quốc duy trì ảnh hưưởng trên thị trường đất hiếm toàn cầu và đối phó với chiến lược "sân nhỏ, hàng rào cao" của Mỹ. Vào tháng 12/2023, Trung Quốc đã sửa đổi Danh mục Công nghệ Cấm và Hạn chế Xuất khẩu, liệt kê rõ ràng "công nghệ khai thác, chế biến và sử dụng đất hiếm" vào danh mục cấm xuất khẩu. Điều này làm tăng khó khăn cho Malaysia trong việc tiếp cận các công nghệ đất hiếm tiên tiến của Trung Quốc. Ngoài ra, chính sách kiểm soát xuất khẩu do Bộ Thương mại ban hành vào tháng 10/2025 áp đặt thêm các hạn chế về công nghệ, càng làm phức tạp hóa việc Malaysia tiếp cận các công nghệ đất hiếm Trung Quốc. Tuy nhiên, trước đó, chính phủ Malaysia một lần nữa tham gia vào đối thoại với Trung Quốc, và cả hai bên vẫn tự tin về hợp tác.
